In vrijheid domme keuzes maken

De terugtredende overheid en de vrije markt brengen ongekende keuzevrijheid. Maar de vraag is: hoeveel keuzevrijheid kunnen we aan? Mensen kunnen niet rationeel kiezen, aldus Y. Doorduyn en S. Sitalsing in De Volkskrant van 26 juni 2004. Hieronder volgen enkele citaten uit dit artikel.

Kies mij, kies mij, zingen Eneco, Nuon en Essent de klant toe vanaf paginagrote krantenadvertenties en saamhorigheidsgevoel opwekkende televisiespotjes.(..) Meer markt is meer keuze. Vrije keuze, in het libertijnse ideaal is dat iets waar je niet genoeg van kunt krijgen, zoals frisse lucht of schoonheid. Kiezen maakt blij. Waar te kiezen valt moet geknokt worden om de gunst van de klant en sjezen de prijzen omlaag. (..) Decennialang regelde de staat mede ons leven. Nog is er buitengewoon veel wél geregeld van bovenaf, maar ook in de sociale zekerheid moet steeds vaker worden gekozen. Vroeg met pensioen? Via een levensloopregeling waarin ouderschapsverlof eventueel ingeruild kan worden voor iets minder lang doorwerken. Ziek? Minister Hoogervorst kleedde het ziekenfondspakket uit, zodat mensen zelf moeten becijferen of ze een aanvullende verzekering willen voor tandarts en fysiotherapeut. De aanstaande non-claim korting in de zorg (waarbij zij die weinig ziektekosten declareren geld terugkrijgen) plaatst Nederlanders bovendien voor de keuze of ze naar de dokter stappen met een kloppende vinger of geld besparen door te wachten tot het ‘vanzelf' over gaat. (...) Ten slotte is er de informatielawine dankzij de invasie van nieuwe media. Een doe-het-zelf stedentripje regelen via internet resulteert in een ontmoedigend aantal mgelijkheden. Wie klaar is met vergelijken, is inderdaad aan vakantie toe. ‘De moderne mens moet op één dag meer keuzes maken dan een holbewoner in zijn hele leven', klaagt een recent Brits onderzoek. Ter adstructie werd het aanbod in een supermarkt geturfd: 83 soorten shampoo, 68 douchegels, 77 wasmiddelen en 87 soorten ontbijtgranen. Met acute verlamming voor het schap als gevolg. Nu heeft het kiezen van de verkeerde shampoo weinig blijvende nare gevolgen. Maar het nemen van de verkeerde pensioenbeslissing of het niet adequaat bijverzekeren tegen ziekte en ander ongerief mogelijk wél.

Het klinkt reuze modern: de redjezelf-samenleving waarin mondige individuen uit een menu van mogelijkheden het optimale kiezen en aldoende hun welzijn maximaliseren. Maar de praktijk is weerbarstig.
‘In de neoklassieke economie is meer keuze alleen maar beter', zegt Joep Sonnemans, onderzoeker bij CREED, het centrum voor experimentele economie en politieke besliskunde van de Universiteit van Amsterdam. In het echt zijn de struikelblokken talrijk. Overweldigend is de bewijsvoering uit de experimentele economie dat de homo economicus die rationeel zijn opties weegt en feilloos de beste grijpt, een fictie is. Herbert Simon, wegbereider voor het inzicht dat de mens niet kiezen kan, kreeg hier in 1978 de Nobelprijs voor.

Simons opvattingen over ‘beperkte rationaliteit' zijn buitengewoon relevant in de meerkeuzemaatschappij. De kern van zijn boodschap: mensen beschikken over beperkte tijd en beperkte hersencapaciteit en zoeken niet naar de beste oplossing voor problemen, maar naar iets wat ‘goed genoeg' is. Meer keuze leidt dan niet noodzakerlijkerwijs tot meer welzijn. Soms wél tot stress en tot verkeerde keuzes.
Talloze experimenten wijzen uit dat de mens complexe keuzes niet goed aankan. Met intelligentie heeft dit weinig van doen. Zelfs de intelligentsten onder ons neigen naar uitstel bij lastige keuzes, naar ‘kiezen voor niet kiezen' (doe mij maar het standaardpakket in plaats van alternatieven waar ik iets van moet vinden) en naar het hanteren van vuistregels (zoals verzekeringen enkel op prijs vergelijken en niet ook op voorwaarden).
‘Mensen zijn slecht in het stellen van prioriteiten', zegt Sonnemans. ‘Een kwestie die speelt op de korte termijn oogt belangrijker dan een probleem op de lange termijn'. Dat leidt niet tot het beste resultaat. De gevolgen voor een maatschappij waarin kiezen vaker móet, kunnen daardoor groot zijn. (..)
Kiezen begint bij het bepalen of een vraagstuk wel belangrijk is en derhalve een keuze waard is. Dat vreet tijd en aandacht. Misschien maakt het niets uit welke energieaanbieder iemand deze donderdag kiest. Maar om dat vast te stellen moet erover nagedacht worden.
Kiezen kán geweldig zijn. Kiezen kun je namelijk leren, vooral bij beslissingen die geregeld terugkomen en waar een vergissing geen catastrofe is. Na drie keer uitproberen weet je wel welk brood je lekker vindt. Maar een beleggingsvorm voor je pensioen kiezen, moet vaak in één keer goed gebeuren. (..)

Er rust dus een grote verantwoordelijkheid op de aanbieders van (vooral financiële) producten. Zij kunnen keuzes sturen. Sommigen zien er een krachtig argument in voor een paternalistische overheid die mensen stuurt. Zo kent de zorg al besliskundigen om zieken bij te sturen in complexe beslissingen over bijvoorbeeld riskante behandelingen. Waar een patiënt misschien behandeling A had gekozen, komt hij via de besliskundige uit op behandeling B. Met zo'n systeem zou de overheid mensen kunnen beschermen tegen al te drieste keuzes over hun toekomst.
‘Maar', raakt Sonnemans aan een principeel punt, ‘als je er zoveel paternalisme in brengt, waarom dan überhaupt al die moeite doen om mensen keuzevrijheid te geven?' Het is een vraag waar de terugtrekkende overheid zich voor gesteld ziet. Moet de overheid meehelpen kiezen? Of betekent keuzevrijheid de vrijheid om domme keuzes te maken?